De ziel: een kwestie van zelfbewustzijn
Begrippen als brein, ziel, lichaam en geest blijven ons intrigeren, getuige het succes van bijvoorbeeld Dick Swaab en Bert Keizer. Volgens Diametheus blijft in alle discussies het cruciale verschil tussen bewustzijn en zelfbewustzijn onbelicht. Volgens zijn definitie is er geen ziel zonder zelfbewustzijn. Het komt er op aan om exacte, bruikbare definities te geven van nog niet eerder in woorden gevangen begrippen.
Wat is karakter?
Geen dier of mens is identiek aan welk ander dier of andere mens dan ook. Geen twee mensen hebben exact dezelfde neus, oren of vingerafdrukken. Zo hebben ook geen twee mensen identieke levers, nieren of knieschijven. En zo hebben ook geen twee mensen identieke hersenen, dus ook geen identieke hersenstammen en de andere hersenonderdelen die bij het oerzelf horen. Toch liggen alle reflexen voor overleving (eten, voortplanting en lichaamsbehoud) besloten in die hersenstructuren. Omdat geen twee individuen identiek zijn, zijn ook hun reflexen niet identiek. Zo zal in een situatie van gevaar het ene individu wat minder heftig reageren en de ander juist agressiever; zo zal de ene mannetjeschimpansee zich agressiever gedragen dan de ander en op die manier de baas worden van de groep. Naast agressiviteit zijn er nog talloze andere gedragingen, zoals affectiviteit, jaloezie enzovoorts – dit zijn allemaal emoties.
Het volledige pakketje aan reflexen en aangeleerde reacties op specifieke omstandigheden is dus per individueel dier anders. Ieder persoon kan worden gekenmerkt door zijn eigen pakketje aan reflexen en aangeleerde reacties; het is mijn definitie dat dit pakketje iemands karakter uitmaakt. Ook een kikker, die geen bewustzijn heeft, geen aangeleerde reacties uitvoert en volledig reflexmatig leeft, heeft zijn eigen karakter – lees: eigen karakteristieke reflexen van het oerzelf. Het karakter van elk individueel beest wordt tot en met de kikkers volledig genetisch bepaald. In het verdere verloop van de evolutie, vanaf de krokodillen, wordt het karakter niet meer alleen door de genen bepaald, maar ook door omgevingsfactoren. Bij geen enkele diersoort wordt het karakter zo sterk door omgevingsfactoren bepaald als bij mensen.
Wat bedoelen we met de ziel?
Bewustzijn is het waarnemen vanuit de neocortex van neurale activiteit in het eigen oerzelf. Het bewustzijn is evolutionair gaan groeien vanaf de krokodil. Zelfbewustzijn is het waarnemen van de waarneming van de hersenactiviteit in het oerzelf, zodat men zaken op zichzelf kan reflecteren; dit sluit automatisch ook emoties in. Zelfbewustzijn komt slechts bij enkele hogere diersoorten voor. Bewustzijn, zelfbewustzijn en karakter zijn drie verschillende begrippen. Hoe verhoudt “de ziel” zich tot deze begrippen? In de eerste plaats stel ik dat er niet zoiets als een “ziel” bestaat, “de ziel” is een volkomen kunstmatig idee. Omdat iedereen toch het gevoel heeft dat er “iets” is, wil ik proberen om een definitie te geven van datgene wat mensen, naar ik denk, met “de ziel” bedoelen. Ik definieer “ziel” als de combinatie van karakter en zelfbewustzijn. Alleen die individuen hebben een ziel die zelfbewustzijn zijn. En die ziel wordt bepaald door het karakter van dat individu. Een zelfbewuste persoon met een lief karakter heeft een lieve ziel, maar een zelfbewuste persoon met kwade, wraakzuchtige bedoelingen, heeft een kwade ziel. Alle uitdrukkingen waarin de ziel voorkomt passen in dit zelfbewustzijn – karakter model van de ziel: zielsgelukkig zijn, met de ziel onder de arm lopen, zielenroerselen, zielsleven, iemands ziel strelen etc.
Lichaam en geest
Het leven is in de omgeving ontstaan. De omgeving heeft het leven gestuurd, het leven heeft ook de omgeving gestuurd. In bepaalde levensvormen, bij de gewervelde dieren, is als onderdeel van het lichaam het centraal zenuwstelsel, het brein, mee geëvolueerd. In het brein is bewustzijn gegroeid. Bij sommige diersoorten is het bewustzijn zelfbewust geworden. Er moet sprake zijn van zelfbewustzijn om een ziel te hebben, anders kan men niet op zijn ziel getrapt worden of kan men niet iemands ziel strelen. Hoewel leeuwen een bijzonder groot bewustzijn hebben, hebben zij geen zelfbewustzijn. Leeuwen hebben volgens deze definitie dus geen ziel. Als we ervan uitgaan dat alleen die dieren een ziel hebben als men er op kan trappen of als men die kan strelen, zijn het waarschijnlijk olifanten, dolfijnen en vooral mensen die een ziel hebben. Deze ziel huist in het brein. Maar het brein kan niet los kan worden gezien van het lichaam en het lichaam kan niet los worden gezien van de omgeving. Tijdens het sterven van het individu houden de hersenen op met functioneren, en dus verdwijnen de aangeboren en aangeleerde reflexen, evenals het zelfbewustzijn en dus verdwijnt ook dat wat wij “ziel”noemen.
